Chimpansee leven

Chimpansees en bonobo’s lijken erg op elkaar. Ze zijn ongeveer even groot, hebben beide een zwarte vacht, armen die langer zijn dan hun benen en geen staart. Hoe kan je nu het verschil zien? Hier zijn wat tips:

1. Bonobo’s hebben rood-roze lippen. Die van chimpansees zijn bruin of zwart.
2. Volwassen chimpansees hebben een wit baardje, dat is niet het geval bij bonobo’s.
3. Beide soorten hebben een staartplukje als ze jong zijn. Bonobo’s hebben dit hun hele leven, terwijl chimpansees dit kwijtraken als ze ouder worden.
4. Het gezicht van jonge chimpansees is roze van kleur, terwijl dat van jonge bonobo’s altijd zwart is. Ook als ze groeien, blijft het gezicht van een chimpansee over het algemeen lichter gekleurd dan dat van de bonobo, dat donker blijft.
5. De kop van een bonobo is kleiner en ronder dan die van een chimpansee.
6. Een chimpansee ziet er wat gespierder uit dan de slankere bonobo.
7. De vacht van de bonobo is langer en groeit ook op de wangen. Op zijn kop groeit het zijwaarts in plaats van naar achteren, zoals dat bij de chimpansee het geval is.

Chimpansees en mensen hebben voor een heel groot deel hetzelfde DNA. DNA is een soort code die de kenmerken van een diersoort bepaalt. Ons DNA komt voor 95-99% overeen met dat van de chimpansee! Hoeveel het precies is, daar zijn wetenschappers het nog niet over eens, maar het verklaart wel waarom we op chimpansees lijken, zowel qua uiterlijk als gedrag. De chimpansee is zelfs nauwer verwant met de mens dan met de gorilla!

Elke avond maken chimpansees een nest uit takken en bladeren. Ze klimmen aan het eind van de dag in een boom en zoeken 1 of 2 stevige takken en vlechten daar andere takken en bladeren in om een stevig bedje te krijgen. Een moeder en haar kind delen het nest, dat ze beschermt tegen roofdieren en regen, en waar ze kunnen slapen. Maar de nesten worden ook gebruikt om te herstellen als ze ziek zijn, of zelfs om dood te gaan. Ze zullen nooit een nest meer dan één keer gebruiken. Om een lekker kussentje te maken, zoeken ze zachte bladeren en bundelen die samen tot een stapeltje. Als het bedtijd is, geven ze met een speciale roep aan dat de dag voorbij is en het tijd is om hun nest op te zoeken!

Chimpansees zijn vaak op stap. Hierbij slingeren ze niet van tak tot tak, maar wandelen ze op voeten en knokkels. Van al dat wandelen krijg je natuurlijk flinke honger. Chimpansees kruipen dan in de bomen op zoek naar wat lekkers. Een bord spaghetti ga je daar niet vinden, maar wat eten deze dieren dan wel? Chimpansees zijn verlekkerd op noten en fruit, maar ze zijn ook dol op bladeren. Af en toe gaan ze op jacht naar insecten en kleine zoogdieren. Een chimpansee zal zijn eten delen met diegene die aardig is geweest tegen hem.

Jonge chimpansees houden hun oudere groepsgenoten goed in de gaten. Op deze manier leren ze handige trucjes om aan allerlei lekkers te komen. Met een stokje kan je bijvoorbeeld “vissen” naar lekkere termieten of mieren. Met een harde steen kan je een noot kraken. Sommige chimpansees halen zelfs honing uit een bijenkorf. Jonge chimpansees leren wat lekker is of wat je beter niet eet, door goed naar anderen te kijken.

Wie houdt er nu niet van spelen? Ook jonge chimpansees vinden dit superleuk! Maar hoe kon Jane zien dat ze aan het spelen waren, en niet aan het vechten? Chimpansees schoppen en slaan elkaar, geven kopstoten en gooien met dingen, zowel tijdens het spelen als tijdens het vechten. Natuurlijk doen ze dit minder hard als ze aan het ravotten zijn. Om duidelijk het verschil te zien tussen vechten en spelen, moet je goed naar hun gezicht kijken. Ze laten hun mond wijd open hangen, zonder de tanden te laten zien. Dit is hun “speelgezicht” wat betekent dat ze pret hebben! Luister ook goed naar de geluiden die ze maken. Uit hun mond ontsnappen zachte, korte hijg-geluidjes (hé-hé-hé). Dit geluid hoor je bijna enkel als ze spelen. Het klinkt net als lachen. Door hun speelgezicht op te zetten, laat een chimpansee zien dat hij graag wilt spelen of dat hij zeker nog geen zin heeft om te stoppen met spelen. Als twee vriendjes blijven lachen en een speelgezicht tonen, dan kan het speelpartijtje nog heel lang doorgaan.

Wist je dat je dit speelgezicht en gelach vaak voor het eerst verschijnt wanneer een chimpansee nog maar 2 à 3 maanden oud is en de moeder haar baby zachtjes kietelt? Vooral onder de oksels, op het buikje en in hun zij zijn ze er gevoelig voor. Als de jonge chimpansee ouder is dan een jaar, kan hij zelfs vragen om gekieteld te worden! Hiervoor reikt hij zijn armen naar achter, tot over de schouders, en steekt hij zijn buikje naar voren.

Waarom krijgen wij kippenvel? Dit krijg je niet alleen wanneer je het koud hebt, maar ook als je bang bent. Vroeger hadden de mensen lange haren. Als er gevaar dreigde, zoals de nabijheid van een roofdier, dan kregen de mensen schrik en dus kippenvel. Dit zorgde ervoor dat die lange haren rechtop gingen staan zodat je groter lijkt. Dit kan gevaarlijke dieren wegjagen. Dat is nog steeds het geval bij chimpansees. Nu kleden we ons lekker warm, waardoor onze haren veel korter zijn geworden. Wanneer we kippenvel krijgen stelt dat dan ook niet veel voor. Bij chimpansees daarentegen is het effect veel groter.

Een pasgeboren chimpansee (jonger dan 3 maanden) wordt altijd gedragen door zijn mama. Zij ondersteunt en wiegt haar baby. Het wiegen is heel ontspannend en laat de baby in slaap vallen. Wanneer haar kindje iets ouder is, zal ze hem minder ondersteunen zodat hij zelf een gemakkelijk plekje op mama moet zoeken. Later zal de baby aan de buik gaan hangen, maar dit is niet zo eenvoudig. Gelukkig helpt mama een handje totdat de baby het onder de knie heeft. Als de jonge chimpansee (vanaf 6 maanden) weer wat gegroeid is, is het tijd om op de rug van mama mee te reizen. In het begin ligt hij nog dicht met zijn hoofd in de in de buurt van haar nek of schouders, en grijpt hij zich vast met zijn handjes en voetjes waar hij maar kan. Later durft hij dan toch rechtop te zitten.

Mama chimpansee zorgt er ook voor dat haar kindje schoon blijft. Hoe ouder het kindje wordt, hoe vaker en beter ze hem vlooit. Vlooien is belangrijk om vriendjes te worden bij chimpansees. In het begin houdt mama haar kleintje uit de buurt van anderen om het te beschermen. Later laat ze steeds meer chimpansees toe in de buurt van het kindje, al blijft ze voorzichtig. Een mama die haar kleintje vlooit en ermee speelt, bouwt een sterke band op. Toen Jane de chimpansees observeerde, zag ze hoe een moeder haar baby streelde, aankeek en kuste terwijl het sliep.

Wist je dat chimpansees erg goed kleuren kunnen onderscheiden in vergelijking met andere zoogdieren? Dit helpt ze om kleurrijk, rijp fruit op de grond te kunnen herkennen. Daarom zien ze ook goed of blaadjes nog jong en fris zijn. Door door dit goed ontwikkelde kleurenzicht, kan een chimpansee dus al dat lekkers vinden in het woud.

Termieten vissen met een stokje is niet zo simpel. Jonge chimpansees houden de volwassenen goed in de gaten om dit te leren. Meisjes kijken goed naar hun moeder en leren snel hoe je dit best kan doen, zo krijgen ze het vrij snel onder de knie. De jongens houden mama minder goed in het oog. Hierdoor duurt het bij hen ongeveer 2 jaar langer voordat ze even goed kunnen vissen naar termieten als de meisjes.

Bij chimpansees zijn het de jongens die het meeste spelen. Elke groep heeft zo zijn spelletjes. Sommige spelletjes zijn zo uniek, dat ze maar bij één groep zijn waargenomen. Een van die speciale spelletjes is het blaadjes-spel. Hierbij veegt een jonge chimpansee met zijn handen en armen een hoop dode blaadjes bijeen. Daarna sleurt hij dit hoopje mee terwijl hij achteruit loopt en veel lawaai maakt met de ritselende blaadjes. Gek hè? Misschien kan je dit ook eens proberen in de herfst.

Wist je dat er chimpansees zijn waargenomen die een platte steen uitzochten, deze meenamen en gebruikten als stoel? Zo moesten ze niet op de doorns van bepaalde planten gaan zitten terwijl ze aten. Ze gebruikten deze steen soms ook als voetbescherming zodat ze niet op de doorns moesten stappen. Op andere plaatsen werden chimpansees waargenomen die een kussentje van blaadjes maakten zodat ze niet op de natte grond moesten zitten.

Chimpansees vlooien dagelijks. Vaak zijn twee of meerdere chimpansees verwikkeld in een zogenaamde ‘vlooisessie’. Eén van de apen zal hierbij de ‘vlooier’ zijn. Deze gaat met de lippen of vingers door de vacht van de ander: de ‘ontvanger’. Ondanks wat de naam suggereert, zijn de chimpansees niet op zoek naar vlooien…

Chimpansees vlooien elkaar om verschillende redenen. Gedragsbiologen zijn het er in ieder geval over eens dat de apen niet op zoek zijn naar vlooien, want die hebben chimpansees niet! Toch zijn ze wel op zoek naar íets: bepaalde ongerechtigheden en vuiltjes. Het vlooien heeft dus wel degelijk een reinigende functie. Misschien nog belangrijker: het vlooigedrag is één van de belangrijkste sociale gedragingen. Binnen deze sociale context heeft het vlooien verschillende functies.

De vlooier (links) gaat met de vingers door de vacht van de ontvanger (rechts). Soms vlooit de één de ander, maar het komt ook regelmatig voor dat chimpansees elkaar tegelijkertijd aan het vlooien zijn.

Een beetje sociaal zijn
Vlooien, ook wel ‘grooming’ in het Engels, zorgt ervoor dat sociale banden worden opgebouwd, onderhouden en versterkt. Er kunnen hele ‘vriendschappen’ door ontstaan. Chimpansees zijn namelijk, net als mensen, sociale wezens die graag een beetje aandacht krijgen van en schenken aan elkaar. Het knuffelen en gezellig bij elkaar zitten, gaat dan al gauw gepaard met het vlooigedrag. Alle chimpansees doen het en het zit dus in hun natuur.

Een beetje slijmen en onderhandelen
Een chimpansee die lager in rang is, zal de dominantere chimpansees doorgaans vaker vlooien dan andersom. Dit verschil is minder duidelijk te observeren bij chimpansees dan bij andere apensoorten, maar het is er wel. Één van de verklaringen is dat het vlooien ingezet kan worden als een middel om een beetje te slijmen en te onderhandelen. Zie het als volgt: door een dominantere aap vaak te vlooien, kun je op den duur wellicht zelf hoger op de hiërarchische ladder klimmen.

Ook lijkt het erop dat het vlooien ingezet kan worden als een middel om te onderhandelen over voedsel, maar ook over paringen en partners. Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat er veel competitie is tussen mannelijke chimpansees. Door het vlooien nemen zij een stukje van deze competitie weg, doordat zij op deze manier onderling een soort ‘verdeling’ maken. Ook worden vruchtbare vrouwen soms langdurig gevlooid door de mannen om hen tevreden te stellen.

Een beetje ontspannen
Naast de ‘zakelijke’ kant kan het vlooien een manier zijn om te ontspannen. Het vlooigedrag zorgt namelijk ook voor een flinke afname in stress. Dit is niet moeilijk voor te stellen: veel mensen vinden het ook prettig wanneer hun haren geborsteld worden door een ander of wanneer er eens heerlijk over de rug geaaid wordt. Dit lijkt bijzonder veel op vlooigedrag. Het sociale gedrag van mensen is nog veel complexer dan dat van chimpansees. Toch kunnen veel meer manieren waarop mensen nét even wat liever doen tegen elkaar, beschouwd worden als een vorm van menselijk ‘vlooien’.

We weten dat het vlooigedrag stressverlagend werkt omdat het frequenter voorkomt in situaties van sociale spanningen. Wanneer er meer agressie is binnen een groep chimpansees, vlooien zij elkaar vaker, waarna de agressie weer afneemt. Ook in andere stressvolle tijden, bijvoorbeeld bij slechter weer, vlooien chimpansees elkaar intensiever om beter te kunnen ontspannen. Ze vlooien elkaar trouwens ook wanneer zij juist relaxed zijn en er dus alle tijd is om vriendelijk te zijn naar elkaar toe. Een vlooisessie kan seconden, minuten en soms uren duren.

Zoals je ziet is de chimpansee een complex, gevoelig en sociaal wezen dat beschikt over eenzelfde gamma aan emoties als de mens. Door het onderzoek naar hun gedrag leren we niet alleen veel bij over de mensapen maar ook over onszelf. Hen beschermen dient bovendien een hoger doel: meewerken aan een betere wereld waarin iedereen een plaatsje heeft.